یادداشت اختصاصی فرزان شهیدی، کارشناس مسائل بین‌الملل؛
واکاوی تحرکات اخیر مقتدی صدر در عراق
در حالی آشوبگری حامیان جریان صدر در بغداد فتنه خوانده می‌شود که چهار سناریوی معرفی نامزد هیئت هماهنگی به مجلس، ناکامی هیئت هماهنگی در معرفی و کسب رأی اعتماد برای محمد السودانی، موافقت صدر با نامزد جدید و درنهایت، ناکامی السودانی و نامزدهای دیگر و در نتیجه تداوم نخست‌وزیری موقت الکاظمی تا زمان برگزاری انتخابات پارلمانی برای چشم‌انداز سیاسی عراق قابل تصور است.
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ با اینکه بیش از 9 ماه از برگزاری انتخابات پارلمانی در عراق گذشته، اما این کشور همچنان گرفتار بن بست سیاسی و شاهد تنش های تازه ای است که ریشه اصلی آن به مخالفت مقتدا صدر، رهبر جریان صدر با اقدامات چارچوب هماهنگی در راستای پیشبرد روند تشکیل دولت جدید بازمی گردد.
حامیان صدر چهارشنبه گذشته با اشاره رهبر خود وارد مجلس عراق در منطقه سبز شدند؛ منطقه ای که مقر مؤسسات دولتی و سفارت‌خانه ها در بغداد است. آنها علیه محمد شیاع سودانی، نامزد جدید نخست وزیری و چارچوب هماهنگی شعار دادند.
سودانی نامزد ائتلاف «چارچوب هماهنگی» (گروه های شیعی غیر از جریان صدر) است که پس از کناره گیری جریان صدر از مجلس، به وسیله این ائتلاف معرفی شد و قرار است پس از رأی اعتماد از مجلس، سکان قوه مجریه را در عراق در دست بگیرد. وی یکی از رهبران سابق حزب الدعوه است که تاکنون چندین وزارتخانه را مدیریت کرده و در دولت های متوالی سمت های زیادی داشت. با آنکه سودانی از حمایت بسیاری از گروه های سیاسی (حتی در میان اهل سنت و کردها) برخوردار است، اما جریان صدر با نامزدی او به عنوان نخست وزیر جدید عراق مخالفت کرده است.
طبق گزارش های میدانی، تظاهرکنندگان پس از ورود به منطقه سبز سعی کردند به سمت مجلس حرکت کنند، اما پلیس برای جلوگیری از پیشروی آنها از گاز اشک آور و خودروهای آب پاش استفاده کرد. در نهایت معترضان توانستند با عبور از موانع وارد صحن مجلس شوند و پس از دو ساعت محل را ترک کردند.
بسیاری از معترضان در مجلس روی میزها راه می رفتند و پرچم عراق را تکان می دادند. در زمان حضور معترضان هیچ نماینده ای در مجلس نبود و تنها نیروهای امنیتی داخل ساختمان بودند که به نظر می آمد مانع ورود معترضان به صحن مجلس نشدند. همین موضوع موجب تردیدهایی نسبت به دولت موقت مصطفی الکاظمی، نخست وزیر عراق و همراهی آن با صدر شده است که در بیانیه چارچوب هماهنگی به طور ضمنی بیان شده است.
رئیس جمهور عراق در بیانیه ای با به رسمیت شناختن تظاهرات مسالمت‌آمیز و ابراز عقیده با رعایت مقررات و قوانین بر لزوم رعایت آرامش و غلبه بر زبان عقل و پرهیز از هرگونه تشدید تنش‌هایی که بر صلح و امنیت اجتماعی تأثیر می‌گذارد، تأکید کرد
صدر به طرفدارانش دستور داد منطقه سبز را ترک کنند و به خانه هایشان بازگردند. وی در حساب کاربری خود در توئیتر نوشت: انقلاب محرم، انقلاب اصلاح‌گرانه و در مخالفت با ظلم و فساد بود. ای عزیزان پیامتان رسید و فاسدان را به لرزه انداختید. دو رکعت نماز بخوانید و صحیح و سالم به منازلتان بازگردید.
اما این پایان ماجرا نبود و هواداران جریان صدر شنبه برای دومین بار در چهار روز وارد منطقه سبز در مرکز شهر بغداد شدند و در مجلس تحصن کردند. پس از این حوادث حسن العذاری، رئیس فراکسیون جریان صدر و ابومصطفی الحمیداوی، مسئول گردان های السلام (شاخه نظامی جریان صدر) وارد ساختمان مجلس نمایندگان عراق در منطقه سبز بغداد شدند.
واکنش های داخلی و خارجی
در عرصه داخلی مقام ها و شخصیت های عراقی درباره حوادث اخیر ابراز نگرانی کردند و خواستار آرامش اوضاع و حل مشکلات با گفت وگو و رایزنی شدند. برهم صالح، رئیس جمهور عراق در بیانیه ای با به رسمیت شناختن تظاهرات مسالمت‌آمیز و ابراز عقیده با رعایت مقررات و قوانین بر لزوم رعایت آرامش و غلبه بر زبان عقل و پرهیز از هرگونه تشدید تنش‌هایی که بر صلح و امنیت اجتماعی تأثیر می‌گذارد، تأکید کرد.
نخست وزیر موقت عراق نیز خواستار آرامش و حفظ خویشتنداری معترضان شد و از آنها خواست از منطقه سبز خارج شوند. الکاظمی در بیانیه ای گفت: از تظاهرکنندگان می خواهم وجهه مسالمت‌آمیز اعتراضات را حفظ کنند، به اموال عمومی و خصوصی آسیب نزنند و به دستورات نیروهای امنیتی برای حفاظت از جان خود توجه کنند.
محمد الحلبوسی، رئیس مجلس در بیانیه ای عنوان کرد: با شرایط دشوار و حساسی مواجیم که مستلزم بردباری همگان و آراستگی به بالاترین درجات مسئولیت‌پذیری ملی و صادقانه و شکیبایی است.
وی افزود: در راستای مسئولیت ملی و سیاسی خود و در پایبندی به سوگند قانون اساسی طبق ماده 50 که همه را به حفظ منافع مردم ملزم کرده و با استناد به ماده 62 آیین‌نامه داخلی مجلس مقرر شد، جلسه های مجلس تا اطلاع ثانوی به حالت تعلیق درآید.
هادی العامری، رئیس جریان فتح و از رهبران چارچوب هماهنگی نیز به دنبال حوادث اخیر عراق گفت: آنچه امروز روی می دهد، تهدید جدی دموکراسی است. از تمام هموطنان و شرکای خود در وطن در چارچوب هماهنگی و جریان صدر و همه کسانی که دغدغه عراق و عراقی را دارند دعوت می‌کنم تا آرامش، گفت و گو و تفاهم را در دستور کار قرار دهند.
نوری المالکی، رئیس ائتلاف دولت القانون و نخست وزیر پیشین عراق در واکنش به آشوبگری حامیان جریان صدر در بغداد تأکید کرد: حوادث این روزهای عراق فتنه است.
در عین حال چهارچوب هماهنگی با صدور بیانیه ای دولت مصطفی الکاظمی را مسئول رخدادهای امروز منطقه سبز بغداد دانست و گفت، پس از آنکه گروه های موجود در چهارچوب هماهنگی گام های عملی برای آغاز تشکیل دولت جدید و ملی را تکمیل کردند و با اجماع بر نامزدی شخصیتی ملی، شایسته و پاکدست به توافق رسیدند؛ شاهد فتنه انگیزی های مشکوک بوده ایم.
در عرصه خارجی سازمان ملل متحد، اتحادیه عرب و برخی کشورها از جمله آمریکا نسبت به ادامه تنش ها در عراق هشدار دادند و خواستار خویشتنداری و همگرایی اطراف سیاسی شده اند. دبیرکل سازمان ملل متحد شنبه شب (به وقت محلی) با انتشار بیانیه ای با حمایت از حق آزادی بیان و اجتماعات مسالمت آمیز، از همه طرف ها خواست اقدامات فوری برای کاهش تنش، پرهیز از هرگونه خشونت و تضمین حفاظت از معترضان مسالمت‌آمیز و نهادهای دولتی انجام دهند.
احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب نیز از همه نیروهای سیاسی عراق خواست به سرعت برای توقف تنش‌ها در این کشور تلاش کنند، زیرا ممکن است ادامه تنش‌ها اوضاع در عراق را از کنترل خارج کند.
سفارت آمریکا در بغداد نیز با صدور بیانیه ای به تحولات جاری در عراق واکنش نشان داد. در بیانیه مداخله جویانه سفارت آمریکا در بغداد آمده است: ما ناآرامی‌هایی را که در بغداد رخ داد از نزدیک دنبال می کنیم و از گزارش ها درباره خشونت ها نگرانیم.
اهداف و انگیزه های صدر
مقتدا صدر با آنکه از مجلس و تشکیل دولت جدید عقب نشینی کرده است، اما به طور کامل از عرصه سیاسی خارج نشده و همان گونه که پیش بینی می شد، از ابزار اردوکشی خیابانی برای پیشبرد اهداف خود بهره برداری کرده است.
انگیزه صدر از تحریک و فراخوان هواداران خود در حمله به مجلس، رساندن این پیام به رقباست که محمد شیاع سودانی، نامزد جدید هیئت هماهنگی برای نخست وزیری مورد پذیرش وی نیست؛ به ویژه آنکه السودانی هم حزبی نوری المالکی و به وسیله او معرفی شده است؛ به همین دلیل از سودانی به عنوان سایه المالکی نام برده شده است.
صدر به دنبال لغو نامزدی سودانی و به نحوی درصدد انتقام از اقدام هیئت هماهنگی در عدم پذیرش نامزد صدر برای نخست وزیری (محمد جعفر صدر) است که در نشست سه ماه پیش مجلس به دلیل تحریم هیئت هماهنگی و متحدانش، جلسه از حد نصاب دو سوم افتاد.
وی پیشتر با مواضع و اقدامات خود مخالفتش را با هیئت هماهنگی نشان داده بود و با استعفای 73 نامزد جریان صدر از مجلس، توپ را در میدان هیئت هماهنگی و سایر گروه های سیاسی انداخت؛ اما اکنون که هیئت هماهنگی قصد معرفی نخست وزیر دارد، صدر شروع به سنگ اندازی آن هم غیرقانونی (حمله به منطقه سبز و تصرف مجلس) کرده است.
به نظر می آید صدر به دنبال اقدام اخیر دست کم دو هدف یا گزینه را مدنظر دارد: نخست، معرفی نامزد نخست وزیری که مورد پذیرش وی باشد و دوم، ابقای الکاظمی به عنوان نخست وزیر موقت تا زمان برگزاری انتخابات مجدد. در این میان برخی محافل از حیدر العبادی نخست وزیر اسبق به عنوان جایگزین سودانی نام برده اند که هم به هیئت هماهنگی نزدیک است و هم با صدر روابط خوبی دارد.
تاکنون هیچ گونه نشانی از عقب نشینی از سوی هیئت هماهنگی دیده نشده و به نظر می آید نسبت به نامزدی سودانی مصمم است. با وجود این، اگر هیئت در شرایط تنش زای کنونی که رئیس مجلس جلسات را تعطیل کرده، موفق به تشکیل جلسه نشود، بعید نیست در نامزدی سودانی تجدید نظر کند.
این در حالی است که میانجی گری ها میان دو طرف صدری ها و هیئت هماهنگی کماکان تداوم دارد و ایران نیز به عنوان حامی حاکمیت اکثریت و دوستدار ثبات و آرامش عراق، در این روند به ارائه مشاوره و توصیه های لازم به دو طرف پرداخته است.
دورنما و سناریوهای احتمالی
با توجه به اوضاع پیچیده و تنش آمیز عراق، دست کم چهار سناریو در ترسیم دورنمای این کشور متصور است:
- معرفی نامزد هیئت هماهنگی به مجلس با وجود مخالفت و آشوب سازی جریان صدر و تحرکات میدانی در نخستین نشست مجلس پس از حوادث جاری و کسب رأی اعتماد به عنوان نخست وزیر جدید
- عدم موفقیت هیئت هماهنگی در معرفی و کسب رأی اعتماد برای محمد السودانی (به دلیل آشوبگری جریان صدر یا ندادن رأی اعتماد در مجلس یا به حد نصاب نرسیدن اکثریت دو سوم اعضای مجلس با تحریک صدر) و در نتیجه معرفی نامزد جدید
- موافقت صدر با نامزد جدید (اگر شخصیت مورد تأییدش باشد) و در نتیجه تشکیل کابینه و خروج عراق از بن بست
- ناکامی السودانی و نامزدهای دیگر و در نتیجه تداوم نخست وزیری موقت الکاظمی تا زمان برگزاری انتخابات پارلمانی و تشکیل دولت جدید
سناریوی نخست ضعیف ارزیابی می شود، زیرا مقتدا صدر عزم خود را در مخالفت با سودانی عزم کرده و به هر طریق مانع نخست وزیری او خواهد شد. سناریوی دوم نسبتاً قوی است، زیرا هدف هیئت هماهنگی خروج از بن بست است و اگر روی نامزدی که مورد تأیید صدر باشد به توافق برسند، او را معرفی خواهند کرد. هرچند توافق روی چنین شخصی در درون هیئت هماهنگی کار ساده ای نخواهد بود.
سناریوی سوم در صورت تحقق سناریوی دوم نسبتاً قوی ارزیابی می شود. سناریوی چهارم از سایر سناریوها قوی تر است، زیرا وضعیت عراق و اختلافات عمیق میان جریان های سیاسی و نیز اقدامات غیرمنتظره صدر مانع پیشرفت روند سیاسی در فضایی آرام خواهد شد و در عمل بن بست سیاسی تا موعد انتخابات پارلمانی (که زمان آن از انتخابات 2018 تا کنون فرارسیده) به طول خواهد انجامید.
تشدید تنش در عراق نشانگر تداوم اختلافات سیاسی است و دست نیافتن به توافق بر سر رئیس جمهور و نخست وزیر جدید، علاوه بر ناامیدی و سرخوردگی مردم از انتخابات و روند ظهور دولت جدید، نگرانی ها را تا حد کشانده شدن عراق به دامان درگیری و جنگ داخلی برانگیخته است؛ به ویژه اینکه صدر دارای پایگاه اجتماعی قابل توجهی است و بیشترین کرسی ها را در انتخابات کسب کرده و از بسیج خیابانی هوادارانش برای تحقق اهداف سیاسی ابایی ندارد.
وضعیت عراق و اختلافات عمیق میان جریان های سیاسی و نیز اقدامات غیرمنتظره صدر مانع پیشرفت روند سیاسی در فضایی آرام خواهد شد و در عمل بن بست سیاسی تا موعد انتخابات پارلمانی به طول خواهد انجامید
با توجه به مخاطرات درگیری و جنگ داخلی، همه طرفها ازجمله صدر نسبت به این موضع حساس و محتاط هستند و سعی می کنند اوضاع از کنترل خارج نشود. در صورت افزایش تشنج، به احتمال زیاد مرجعیت عالی در فیصله دادن ماجرا دخالت خواهد کرد. نکته قابل توجه اصرار عمده جریان ها و شخصیت ها و نخبگان عراقی نسبت به حل مشکلات و اختلافات با گفت وگو و تفاهم است. با وجود این، صحنه متعدد و متکثر عراق با وجود واگرایی های عمیق، زمینه چنین امری را محقق نکرده و در آینده نزدیک نیز بعید است وفاق ملی شکل بگیرد؛ لذا اختلاف و تنش سیاسی تا اطلاع ثانوی و به احتمال زیاد تا برگزاری انتخابات استمرار خواهد یافت.